Nieboszczyk i nieboszczka

Dzisiaj pobawimy się w etymologów, a kiedy będziemy to robić, zawsze – jeśli tylko tego nie zapomnę, pamięć człowieka bywa przecież zawodna ? pojawiać się będzie ta stara księga jako ilustracja naszych rozważań. Dziś zapytamy jaka jest etymologia słowa nieboszczyk?

Wiemy wszyscy, że nieboszczyk, albo nieboszczka, to dziś po prostu człowiek zmarły. Czy tak było zawsze? Jaka jest etymologia tego wyrazu? Kiedyś na wsi spotkałam się z tłumaczeniem, że nieboszczyk to ktoś, kto uszczknął nieba. Taka jednak jest jedynie etymologia ludowa tego wyrazu, a z nią bywa naprawdę śmiesznie.

Np. Częstochowa to w etymologii ludowej miasto, które często się chowa (za pagórkami) ? pamiętam kiedy w podstawówce jechaliśmy z klasą na wycieczkę-pielgrzymkę tak nam to tłumaczono i nawet pokazywano – rzeczywiście: jechaliśmy drogą, która co raz to się wznosiła i opadała i miasto raz widzieliśmy, a drugi raz już nie. Prawda jest jednak inna: nazwa to dawny przymiotnik od imienia Częstoch z przyrostkiem dzierżawczym ?owa, który oznaczał niegdyś ?własność Częstocha?.

Nieboszczyk z rzeczownikiem niebo nie ma zbyt wiele wspólnego, podobnie z czasownikiem uszczknąć. Jest to eufemizm: pierwotnie nieboszczyk, blisko spokrewniony z wyrazem bóg, był ?biedakiem?, gdyż bóg oznaczał kiedyś ?szczęście, pomyślność, powodzenie?.

Właśnie dlatego człowiek mógł być albo bogaty albo ubogi. Z tej formy rozwinął się wyraz niebożec, który w polszczyźnie XV-wiecznej oznaczał zmarłego. Od tej staropolskiej formy powstało szybko i spontanicznie zdrobnienie niebożczyk (Polacy lubią zdrabniać), które zaczęto mylnie zapisywać (zresztą zgodnie z wymową) nieboszczyk. I tak od wieku XVI używany rzeczownika nieboszczyk w znaczeniu ?zmarły, świętej pamięci?.

Uwaga!

Słownik języka polskiego S. B. Lindego (z początku XIX w.) odnotowuje również wyraz piekłowszczyk o znaczeniu przeciwstawnym: ?potępieniec?, który utworzono wzorując się na nieboszczyku.