PoKulture PoKulturę
Cenny rękopis ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich ? kodeks z białoruską wersją legendy o Tristanie i Izoldzie z XVI i XVII w. ? został wpisany na Listę Krajową Programu UNESCO ?Pamięć Świata?. Uroczysta inauguracja I edycji Listy Krajowej odbędzie się 17 października w Pałacu Prezydenckim w Warszawie. Biblioteka Raczyńskich zaprasza na wyjątkowy pokaz rękopisu 18 października (sobota), godz. 12.00 Al. Marcinkowskiego 23/24, Herbaciarnia, wstęp wolny. Biblioteka Raczyńskich wśród instytucji, których obiekty znalazły się na Liście, jest jedyną instytucją samorządową i jedyną biblioteką publiczną. Zabytkowy rękopiśmienny kodeks z białoruską wersją legendy o Tristanie i Izoldzie, XVI-XVII w. to jedna z pereł bogatych zbiorów Biblioteki. Rękopis jest autentycznym przykładem tradycji kulturowej, w której powstał i unikatem o szczególnej wartości dla kultury Polski i Europy wschodniej. Najcenniejszym fragmentem kodeksu jest tzw. Białoruski Tristan, powstały ok. 1580 r. Jest on nie tylko najstarszym zabytkiem białoruskiej literatury świeckiej, ale także jedyną zachowaną słowiańską wersją tzw. ?Tristana prozą?. Znajduje się w zbiorach Biblioteki Raczyńskich niemal od początku istnienia książnicy ? prawdopodobnie nabyty od Juliana Ursyna Niemcewicza przez Konstancję Raczyńską w 1835 r. Zakupione od pisarza zbiory Konstancja przekazała Bibliotece Raczyńskich, ufundowanej w 1829 r. przez jej męża, Edwarda Raczyńskiego. Program UNESCO ?Pamięć Świata? (Memory of the World) został utworzony w roku 1992. Jego celem jest podejmowanie działań służących zachowaniu, ratowaniu i udostępnianiu dziedzictwa dokumentacyjnego. Najbardziej widocznym przejawem działalności Programu jest międzynarodowa Lista, na którą wpisywane są obiekty o światowym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym. Aktualnie Lista obejmuje 300 dokumentów. Dwanaście z nich reprezentuje polskie dziedzictwo dokumentacyjne (m.in. autograf dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, rękopisy Fryderyka Chopina w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie, tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980, przechowywane w Narodowym Muzeum Morskim w Gdańsku, Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski, część znajdująca się w Polsce przechowywana w AGAD i inne). Oprócz Listy międzynarodowej tworzone są rejestry, gromadzące obiekty o szczególnym znaczeniu dla poszczególnych krajów i regionów. Polski Komitet Programu ?Pamięć Świata? zawiązał się w 1996 roku. W jego skład wchodzą przedstawiciele największych bibliotek, archiwów i uczelni, zajmujący się badaniami, ochroną i konserwacją dóbr kultury. Od 2011 roku przewodniczącym Polskiego Komitetu Programu ?Pamięć Świata? jest prof. Władysław Stępniak, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych. Tuż po ukonstytuowaniu się Polskiego Komitetu Programu ?Pamięć Świata?, rozpoczęto prace nad polskimi nominacjami do list Programu. Na podstawie około 400 propozycji, nadesłanych przez instytucje zajmujące się dziedzictwem dokumentacyjnym, przygotowano listę 24 polskich propozycji. Ostatecznie Komitet Krajowy na posiedzeniu w dniu 19 marca 2013 r. ustalił listę zabytkowych obiektów piśmiennictwa, które znalazły się na Liście Krajowej Programu UNESCO ?Pamięć Świata?. Lista obiektów zostanie oficjalnie ogłoszona podczas inauguracji Programu w Pałacu Prezydenckim w Warszawie w dniu 17 października. Wówczas wyróżnione obiekty otrzymają certyfikaty potwierdzające ich wpisanie na Listę Krajową. Biblioteka Raczyńskich wśród instytucji, których obiekty znalazły się na Liście, jest jedyną instytucją samorządową i jedyną biblioteką publiczną. Rękopis ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich, który otrzyma certyfikat wpisania na Listę Krajową Programu UNESCO ?Pamięć Świata?, to zabytkowy kodeks z białoruską wersją legendy o Tristanie i Izoldzie datowany na XVI i XVII w. Kodeks jest autentycznym przykładem tradycji kulturowej, w której powstał, jest źródłem historycznym i unikatem o szczególnej wartości dla kultury Polski i Europy wschodniej, a jego historia jest wyrazem spójności kulturowej cywilizacji europejskiej. Wśród wielu zabytków piśmiennictwa polskiego i europejskiego w zbiorach Biblioteki Raczyńskich znajduje się bezcenny kodeks datowany na XVI i XVII w. Mianem kodeksu określa się formę książki powstałą u schyłku czasów antycznych, składającą się ze złożonych i zszytych na grzbiecie arkuszy papirusowych lub pergaminowych. W V w. kodeks wyparł dominującą dotąd formę zwoju i stał się w średniowieczu podstawową postacią książki, najpierw z kartami pergaminowymi, a później także papierowymi. Terminu kodeks używa się również w odniesieniu do dawnych zbiorów modlitw, tekstów liturgicznych, kronik oraz akt, dokumentów i innych źródeł historycznych. Rękopiśmienny papierowy kodeks z XVI-XVII w. ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich bez wątpienia można nazwać skarbem pamięci wielu narodów: białoruskiego, litewskiego i polskiego. Na jego pierwszych kartach znajduje się tzw. Białoruski Tristan, a na pozostałych opowieści o kniaziu Gwidonie i królu Attyli, Kronika Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego sięgająca do 1548 r., odpisy aktów prawnych królów polskich Władysława IV z 1635 r. i Zygmunta I z 1528 r. oraz różne notatki, rodowody i dokumenty rodzinne Unichowskich z lat 1594-1672. Najcenniejszym fragmentem kodeksu jest tzw. Białoruski Tristan, powstały ok. 1580 r. Jest on nie tylko najstarszym zabytkiem białoruskiej literatury świeckiej, ale także jedyną zachowaną słowiańską wersją tzw. ?Tristana prozą?, co potwierdza znamienita badaczka Zora Kipel w swojej pracy The Byelorussian Tristan. Legenda o miłości Tristana i Izoldy, mająca celtyckie korzenie, zrodzona na styku trzech obszarów językowo-kulturowych (francuskiego, celtyckiego i angielskiego), już od VI w. zaczęła pojawiać się w ikonografii, toponomastyce i piśmiennictwie. Pierwsze znane jej formy literackie, pisane wierszem, pochodzą z ostatnich dziesięcioleci XII w. Na początku XIII w. (ok. 1230 r.) zaczyna powstawać tzw. ?Tristan prozą?. Prozatorskie wersje mitu o Tristanie cieszyły się ogromną popularnością, doczekały się wielu adaptacji, tłumaczeń i imitacji w różnych językach europejskich (grecki Tristan, włoski Tristano Riccardiano, hiszpańskie i portugalskie Las Domandas del san Graal, angielska Book of Sir Tristram, Tristan białoruski, islandzki Kvaedi itd.). Opowieści o rycerzu Tristanie przez wieki wędrowały po całej Europie zarówno w formie przekazu ustnego, jak i pisemnego. Przywędrowały także na Słowiańszczyznę Wschodnią. W XVI w. na terytorium dzisiejszej Białorusi pojawiła się ich oryginalna, nacechowana miejscowym kolorytem wersja. Owa Powieść o sławnym rycerzu Tristanie znana jest tylko z jednego przekazu, znajdującego się w rękopiśmiennym kodeksie w zbiorach Biblioteki Raczyńskich. Autor-tłumacz białoruskiego Tristana pozostaje nieznany, ale prawdopodobnie był to absolwent jednego z kolegiów jezuickich, do którego rąk pod koniec XVI w. trafiła jakaś wersja Tristana, nie wiadomo, czy pisana czy mówiona i czy była to jedna czy wiele wersji. Źródłem inspiracji autora rękopisu mogła być też literatura przywieziona z jednego z zachodnich uniwersytetów. W każdym razie napisana w języku starobiałoruskim wersja ?Tristana prozą? została osadzona w realiach białoruskich XVI w. Jej głównymi tematami są walka, przygoda i śmierć, natomiast motyw miłości nie jest tak istotnym elementem jak w pierwotnej, najbardziej popularnej wersji powstałej na wyspach brytyjskich. Rękopis białoruskiego Tristana jest powszechnie znany specjalistom ? filologom i historykom. Został po raz pierwszy odkryty w 1842 r. i opisany w 1846 r. przez filologa Osipa Bodianskiego. Od tego czasu wszedł w obieg naukowy. Zainteresowanie nim trwa do dziś. W 1988 r. badaczka Zora Kipel wydała jego tłumaczenie na język angielski, a w 2006 r. ukazało się faksymile rękopisu wraz z analizą filologiczną i przekładem na współczesny język białoruski. Nie ma tłumaczenia na język polski, istnieją przekłady m.in. na język serbski, angielski czy włoski. Zdaniem badaczy pierwszymi właścicielami kodeksu była rodzina Unichowskich, a pod koniec XVII w. trafił on do Archiwum książąt Radziwiłłów w Nieświeżu. Prawdopodobnie jego kolejnym posiadaczem był Julian Ursyn Niemcewicz, mający w zasobie swojej biblioteki również inne liczne Radziviliana. W zbiorach Biblioteki Raczyńskich rękopis znajduje się niemal od początku istnienia książnicy ? w 1835 r. od Niemcewicza nabyła go Konstancja Raczyńska i przekazała bibliotece publicznej ufundowanej w 1829 r. przez swego męża, Edwarda. Rękopis został szczęśliwie ocalony z tragedii, która spotkała Bibliotekę Raczyńskich na początku 1945 r., kiedy to cały gmach książnicy, wraz z blisko 90% zbiorów, spłonął. Unikatowy kodeks już wcześniej, w 1943 r., wraz z innymi cennymi obiektami został wywieziony do majątku Raczyńskich ? Obrzycka, skąd po wojnie wrócił do Biblioteki. Zabytkowa księga, oprawiona w brązową skórę, liczy 344 strony. W 2007 r. dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego została poddana kompleksowej konserwacji. Dziś stanowi jedną z pereł zbiorów Biblioteki Raczyńskich.
