Kamień węgielny czy węgłowy

Przymiotnika węgielny nie należy łączyć ze słowem węgiel. Ma on bowiem związek wyłącznie z wyrazem węgieł, czyli kąt. Kamień węgielny to po prostu: ‘kamień narożny, na którym opiera się węgieł?, ‘pierwsza cegła pod nową budowlę albo akt erekcyjny wmurowany w miejsce przeznaczone pod budowlę?. Możliwe jest też znaczenie przenośnie: ‘podstawa, najważniejszy składnik czegoś?.
Są nawet osoby, które zżymają się na obecność przymiotnika węgielny w wyrażeniu kamień węgielny i uważają, że należałoby raczej mówić i pisać kamień węgłowy.

Tymczasem nie jest to prawdą. Wszystkie słowniki (stare i nowe) łączą formę węgielny nie z węglem, ale właśnie z węgłem. Autorzy nowych wydań leksykonów i poradników opatrują jednak hasło węgielny uwagą:
przestarzałe (‘dotyczący węgła; narożny, kątowy?). Przymiotnik ten jest dziś obecny wyłącznie w wyrażeniu kamień węgielny i zwrocie kłaść, położyć pod coś kamień węgielny?.

Z punktu widzenia gramatycznego w wypadku pary wyrazowej węgieł ? węgielny wszystko jest w porządku, gdyż przymiotnikom pochodzącym od rzeczowników kończących się na -ł odpowiada zwykle miękka spółgłoska -l . Żeby się o tym przekonać, wystarczy porównać pary wyrazowe: diabeł ? diabelski, anioł ? anielski.

Polszczyzna staropolska znała jednak inny przymiotnik wywodzący się od słowa węgieł – węgłowy. Istniała również forma synonimiczna: węgielny. A zatem kiedyś można było mówić i pisać zarówno kamień węgielny, jak i kamień węgłowy.

Uwaga:

W przenośni kamieniem węgielnym nazywa się coś, co jest podstawą (inaczej fundamentem) czegoś, np.:

• Kamieniem węgielnym trzeciego miejsca w mistrzostwach świata w 1974 r. była ciężka praca piłkarzy na treningach;
• Za kamień węgielny polskiej opery uchodzą utwory Moniuszki;
• Wydanie pierwszej książki okazało się kamieniem węgielnym jego przyszłego doktoratu.

To, że spora część Polaków nie łączy dziś przymiotnika węgielny z rzeczownikiem węgieł, spowodowana została trochę tym, iż tego drugiego używa się stosunkowo rzadko. Poza tym właściwie nie występuje on w tekstach czy wypowiedziach samodzielnie, obecny jest wyłącznie w wyrażeniu zza węgła i w zwrotach: wyjść, wychynąć zza węgła; strzelać zza węgła.